Τήν Μητέρα τοῦ Χριστοῦ τήν ὀνομάζουμε «Παναγία», γιατί εἶναι ἀνώτερη ἀπό ὅλους τούς Ἁγίους, εἶναι «παντός ἁγίου κορυφή καί τελείωσις» (ἅγιος Γρηγόριος Παλαμᾶς). Δέν διέπραξε κανένα ἁμάρτημα στήν ζωή της, ἀφοῦ ἀπό τριῶν ἐτῶν μέχρι τά δεκαπέντε ἔτη της πού συνέλαβε «ἐκ Πνεύματος Ἁγίου» τόν Χριστό ζοῦσε στά Ἅγια τῶν Ἁγίων καί ἔφθασε στήν θέωση. Εἶναι «Ἄχραντος», δηλαδή ἁγνή, καθαρή ἀπό κάθε ἁμάρτημα καί λογισμό, στό σῶμα καί τήν ψυχή. Ἡ Παναγία εἶναι «ὑπερευλογημένη», γιατί ἔλαβε μεγάλη Χάρη ἀπό τό πλήρωμα τῆς Χάριτος τοῦ Θεοῦ. Εἶναι «ἔνδοξη», γιατί εἶναι γεμάτη ἀπό τήν δόξα τοῦ Θεοῦ, ἀφοῦ καί ἡ Κοίμησή της εἶναι ἔνδοξη. Εἶναι «Δέσποινα», γιατί γέννησε τόν Δεσπότη τῶν πάντων Χριστό. Μέ αὐτήν τήν ἔννοια χαρακτηρίζεται καί «Κυρία», ὁπότε ἡ πρεσβεία της καί οἱ προσευχές της ἔχουν ἰσχυρή δύναμη καί εἶναι «Προστασία τῶν Χριστιανῶν ἀκαταίσχυντος». Εἶναι «Θεοτόκος», γιατί δέν γέννησε ἕναν ἁπλό ἄνθρωπο, ἀλλά τό Δεύτερο Πρόσωπο τῆς Ἁγίας Τριάδος πού εἶναι Θεός. Καί εἶναι «Ἀειπάρθενος Μαρία», ἀφοῦ εἶναι Παρθένος πρό τοῦ τόκου, κατά τόν τόκο καί μετά τόν τόκο, ὅπως ὁ ἁγιογράφος τό παρουσιάζει στίς ἱερές εἰκόνες, μέ τά τρία ἀστέρια στό μέτωπο καί τούς δύο ὤμους της.

*

Τήν ἀγαπᾶμε ἀμέσως μετά τόν Θεό. Ὁ Χριστός εἶναι ὁ μεσίτης μεταξύ ἡμῶν καί τοῦ Θεοῦ Πατρός, ἀλλά ἡ Παναγία εἶναι μεσίτρια μεταξύ ἡμῶν καί τοῦ Χριστοῦ. Τό πῶς γίνεται αὐτό εἶναι ἕνα μυστήριο πού τό καταλαβαίνουν ὅσοι βαδίζουν τόν δρόμο τῆς σωτηρίας.

Αὐτός εἶναι ὁ λόγος γιά τόν ὁποῖο ζητᾶμε τίς πρεσβεῖες τῆς Θεοτόκου, ἀλλά παραθέτουμε καί ὁλόκληρη τήν ζωή μας καί τῶν συνανθρώπων μας στόν Χριστό. Δέν κάνουμε μόνον προσευχή, ἀλλά ἐμπιστευόμαστε ἀπολύτως τόν ἑαυτό μας στόν Θεό. Ὅταν κανείς προσεύχεται, ἀλλά δέν ἀφήνη τόν ἑαυτό του στήν Πρόνοια τοῦ Θεοῦ, δέν βοηθιέται πραγματικά.

«Ὑπεραγία Θεοτόκε, σῶσον ἡμᾶς»

  

Στίς δεήσεις πού ἀπευθύνει ὁ Ἱερεύς στήν Ὑπεραγία Θεοτόκο κατά τήν θεία Λειτουργία καί σέ ἄλλες ἱερές ἀκολουθίες, ὁ λαός διά τοῦ ἱεροψάλτου ἀπαντᾶ: «Ὑπεραγία Θεοτόκε, σῶσον ἡμᾶς». Βεβαίως, ἄλλες φορές λέμε ὅτι ἡ Θεοτόκος πρεσβεύει γιά μᾶς στόν Θεό: «Ταῖς πρεσβείαις τῆς Θεοτόκου, Σῶτερ, σῶσον ἡμᾶς». Δέν ὑπάρχει ἀντίθεση καί ἀντίφαση μεταξύ τῶν δύο αὐτῶν ρημάτων σῶσον καί πρέσβευε στήν συγκεκριμένη περίπτωση.

Ὁ πραγματικός Σωτήρ τῶν ἀνθρώπων εἶναι ὁ Χριστός. Αὐτός ἐνηνθρώπησε καί σώζει τόν ἄνθρωπο ἀπό τόν θάνατο, τήν ἁμαρτία καί τόν διάβολο, ὅταν βέβαια καί ὁ ἴδιος ὁ ἄνθρωπος ἀνταποκριθῆ καί συνεργήση στό ἔργο αὐτό. Ἔτσι, μέ τήν ἀπόλυτη σημασία τῆς λέξεως πραγματικός Σωτήρ εἶναι ὁ Χριστός, ἄλλωστε αὐτό δηλώνει τό ὄνομα Ἰησοῦς, κατά τήν παραγγελία τοῦ ἀγγέλου πρός τόν Ἰωσήφ: «τέξεται δέ υἱόν καί καλέσεις τό ὄνομα αὐτοῦ Ἰησοῦν· αὐτός γάρ σώσει τόν λαόν αὐτοῦ ἀπό τῶν ἁμαρτιῶν αὐτῶν» (Ματθ. α΄, 21).

Ὅμως, τό ρῆμα σώζω πλήν τῆς κυρίας του σημασίας ἔχει καί τήν δευτερεύουσα σημασία του, πού δηλώνει αὐτόν πού συνεργεῖ στήν σωτηρία, αὐτόν πού εἶναι ὄργανο τῆς σωτηρίας. Ὑπάρχουν πολλά ἁγιογραφικά χωρία πού ἔχουν αὐτήν τήν ἔννοια, ὅπως γιά παράδειγμα, ὁ λόγος τοῦ Ἀποστόλου Παύλου πού γράφει: «τοῖς πᾶσι γέγονα τά πάντα, ἵνα πάντως τινάς σώσω» (Α΄ Κορ. θ΄, 22) καί τοῦ Ἀδελφοθέου Ἰακώβου πού γράφει: «ὁ ἐπιστρέψας ἁμαρτωλόν ἐκ πλάνης ὁδοῦ αὐτοῦ σώσει ψυχήν ἐκ θανάτου καί καλύψει πλῆθος ἁμαρτιῶν» (Ἰακ. ε΄, 20).

Ἑρμηνεύοντας, λοιπόν, τήν φράση «Ὑπεραγία Θεοτόκε, σῶσον ἡμᾶς», πρέπει νά σημειωθῆ ὅτι ὁ κατ’ ἐξοχήν Σωτήρ τῶν ἀνθρώπων εἶναι ὁ Χριστός, ἀλλά καί ἡ Παναγία σώζει μέ τήν δευτερεύουσα σημασία, μέ τό ὅτι ἔγινε Μητέρα τοῦ Χριστοῦ καί γέννησε, κατ’ ἄνθρωπο, τόν Θεό. Ἄλλωστε, τό ἔργο τῆς Θεοτόκου εἶναι ἀνώτερο ἀπό τό ἔργο τῶν ἁγίων, οἱ ὁποῖοι πρεσβεύουν, καί γι’ αὐτό δέν μπορεῖ νά ἐξισωθοῦν οἱ προσευχές τῶν ἁγίων μέ τίς προσευχές τῆς Θεοτόκου, ἀφοῦ αὐτή ὡς Μητέρα τοῦ Θεοῦ, ὡς ἀναστημένη καί εὑρισκομένη μέ τό σῶμα της στόν οὐρανό καί ἀπολαμβάνουσα τήν δόξα τοῦ Υἱοῦ της, ἔχει μεγαλύτερη παρρησία στόν Θεό.

Ὁ ἅγιος Γερμανός Κωνσταντινουπόλεως γράφει ὅτι κανείς δέν σώζεται παρά μόνον διά τῆς Θεοτόκου, καί κανείς δέν ἐλευθερώνεται ἀπό τούς κινδύνους παρά διά τῆς Θεοτόκου, καί κανείς δέν λαμβάνει δῶρα ἀπό τόν Θεό παρά διά τῆς Θεοτόκου: «Οὐδείς ὁ σωζόμενος, εἰ μή διά σοῦ, Θεοτόκε· οὐδείς κινδύνων ἐλεύθερος, εἰ μή διά σοῦ, Παρθενομῆτορ· οὐδείς ὁ λελυτρωμένος, εἰ μή διά σοῦ, Θεομῆτορ· οὐδείς ὁ ἐλεούμενος δῶρον, εἰ μή διά σοῦ, Θεοχώρητε».

Κάνει ἰδιαίτερη ἐντύπωση αὐτό τό «οὐδείς» πού ἐπαναλαμβάνεται καί αὐτό συνδέεται μέ τό ὅτι ἡ Παναγία ἔγινε κατοικητήριο τοῦ Ἁγίου Πνεύματος μέ τήν δύναμη τοῦ Ὁποίου συνέλαβε τόν Υἱό καί Λόγο τοῦ Θεοῦ. Γι’ αὐτό λέγει: «Τότε γάρ πνευματικός ὁ ἄνθρωπος, ὅταν σύ, Θεοτόκε, Πνεύματος ἁγίου κατοικητήριον ἐγένου». Καί λέγει ὅτι δι’ αὐτῆς ἀποκτήσαμε καί τήν θεογνωσία. «Οὐδείς θεογνωσίας ἀνάμεστος, εἰ μή διά σοῦ, Παναγία».

Ἡ ὅλη θεολογική σκέψη τοῦ ἁγίου Γερμανοῦ Κωνσταντινουπόλεως εἶναι ὅτι ἡ Ὑπεραγία Θεοτόκος ἀξιώθηκε νά γίνη Μητέρα τοῦ Χριστοῦ καί νά προσφέρη μεγαλύτερη εὐεργεσία στήν ἀνθρωπότητα. Δέν νοεῖται τό πρόσωπο καί τό ἔργο τῆς Ὑπεραγίας Θεοτόκου ἀνεξάρτητα ἀπό τό πρόσωπο καί τό ἔργο τοῦ Χριστοῦ. Ἔτσι ἐξηγοῦνται τά ἐπανειλημμένα «οὐδείς» πού χρησιμοποιεῖ, καί τά ἐπίθετα πού προσδίδει στήν Μητέρα τοῦ Χριστοῦ, ἤτοι: «Θεοτόκε», «Παναγία», «Παρθενομῆτορ», «Θεομῆτορ», «Θεοχώρητε».

Ὁ ἅγιος Γρηγόριος ὁ Παλαμᾶς ἀναφέρεται σέ αὐτήν τήν μεγάλη προσφορά τῆς Θεοτόκου στήν σωτηρία τῶν ἀνθρώπων. Γράφει ὅτι, ἀπό ὅσους πλησιάζουν τόν Θεό, δηλαδή τούς ἁγίους καί τούς ἀγγέλους, ἡ Θεοτόκος εἶναι πλησιέστερη στόν Θεό, γι’ αὐτό «μειζόνων ἤ κατά πάντας ἡ Θεοτόκος ἠξίωται τῶν πρεσβείων», δηλαδή γι’ αὐτό ἔχει προβάδισμα στίς προσευχές. Ἐπειδή μόνη ἡ Θεοτόκος εἶναι μεθόριον «κτιστῆς καί ἀκτίστου φύσεως», γι’ αὐτό «οὐδείς ἄν ἔλθοι πρός Θεόν, εἰμή δι’ αὐτῆς ὡς ἀληθῶς καταυγασθείη τῆς θεαυγοῦς ὡς ἀληθῶς λυχνίας». Ἡ Παναγία εἶναι ἡ θεόλαμπρη ἀληθινή λυχνία, διότι «ὁ Θεός ἐν μέσῳ αὐτῆς, καί οὐ σαλευθήσεται» (Ψαλμ. με΄, 5), καί αὐτή καταυγάζει καί φωτίζει τούς πιστούς.

Ἡ σημαντική αὐτή προσφορά τῆς Θεοτόκου δέν τελείωσε μέ τήν γέννηση ἀπό αὐτήν τοῦ Χριστοῦ οὔτε θά τελειώση κατά τήν Δευτέρα Παρουσία τοῦ Χριστοῦ, ἀφοῦ μέχρι τότε θά προσεύχεται γιά τούς ἀνθρώπους, ἰδιαιτέρως γιά ὅσους δέονται σέ αὐτήν, ἀλλά θά συνεχίση νά προσφέρη καί στόν μέλλοντα αἰώνα, γιατί «καί εἰς τόν ἑξῆς ἄληκτον (ἀτελεύτητο) αἰῶνα πᾶσα φωτοφανείας θεία πρόοδος καί πᾶσα μυστηρίων θείων ἀποκάλυψις καί πᾶσα πνευματικῶν ἰδέα χαρισμάτων ἅπασιν ἀχώρητος χωρίς αὐτῆς». Δηλαδή, κάθε πρόοδος στήν θεοφάνεια καί κάθε ἀποκάλυψη θείων μυστηρίων καί κάθε χορηγία πνευματικῶν χαρισμάτων στόν μέλλοντα αἰώνα θά εἶναι ἀδύνατη χωρίς τήν Θεοτόκο. Αὐτό λέγεται, γιατί αὐτή πρώτη δέχθηκε τό πλήρωμα τῶν χαρισμάτων τοῦ Θεοῦ καί τό καθιστᾶ χωρητό σέ ὅλους, κατανέμοντας στόν καθένα ἀνάλογα μέ τήν καθαρότητά του. Ἔτσι, ἡ Θεοτόκος εἶναι ταμίας καί πρύτανις τοῦ πλούτου τῆς θεότητος.

Ὁ ἅγιος Γρηγόριος ὁ Παλαμᾶς ὁμιλεῖ κατ’ αὐτόν τόν τρόπο, γιατί εἶχε ἀποκτήσει ἐμπειρία τῆς μεγάλης δωρεᾶς καί προσφορᾶς τῆς Θεοτόκου. Ὅπως γράφει ὁ βιογράφος του ἅγιος Φιλόθεος ὁ Κόκκινος, Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως, ὁ ἅγιος Γρηγόριος στήν ἀρχή τῆς μοναχικῆς του ζωῆς στό Ἅγιον Ὄρος μαζί μέ τήν νηστεία καί τήν ἀγρυπνία προσευχόταν ἀδιάλειπτα μέρα καί νύκτα ἔχοντας «ὁδηγόν τε καί προστάτην ὁμοῦ καί μεσίτην προϊσταμένην τήν Θεομήτορα» καί τήν ἔφερε κάθε ὥρα μπροστά στά μάτια του μέ λόγια, εὐχές καί νοερά κινήματα. Κάποτε εὑρισκόμενος σέ μιά κατάσταση ἡσυχίας εἶδε σέ ὅραμα, ὄχι σέ ὄνειρο, τόν Εὐαγγελιστή Ἰωάννη πού τοῦ εἶπε ὅτι τόν ἔστειλε ἡ πάνω ἀπό κάθε ἅγιο Δέσποινα νά τόν ἐρωτήση γιά ποιό λόγο προσεύχεται συνεχῶς, μέρα καί νύκτα, λέγοντας τό «φώτισόν μου τό σκότος, φώτισόν μου τό σκότος». Ὅταν ὁ ἅγιος Γρηγόριος ἀπάντησε στόν Εὐαγγελιστή Ἰωάννη ὅτι ὡς ἐμπαθής ἄνθρωπος πού εἶναι καί πλήρης ἁμαρτιῶν δέν θά μποροῦσε νά ζητήση τίποτε ἄλλο, παρά νά ἐλεηθῆ καί φωτισθῆ, τότε ἐκεῖνος τοῦ ἀπάντησε ὅτι ἡ Δέσποινα παράγγειλε δι’ αὐτοῦ νά μή δειλιάση καί νά μή ἀμφιβάλη γι’ αὐτό: «αὕτη καί γάρ ἐγώ σοι βοηθός ἔσομαι». Καί ὅταν στήν συνέχεια ὁ ἅγιος Γρηγόριος ὁ Παλαμᾶς τόν ἐρώτησε πότε θά τόν βοηθήση ἡ Μητέρα τοῦ Κυρίου στόν παρόντα ἤ στόν μέλλοντα βίο, τότε ὁ Εὐαγγελιστής Ἰωάννης ἀπάντησε: «καί πάλαι καί νῦν, κἄν τῷ μέλλοντι». Μετά ἐξαφανίσθηκε ὁ Εὐαγγελιστής Ἰωάννης, ἀφοῦ γέμισε τόν ἅγιο Γρηγόριο μέ τόν θεῖο ἐκεῖνο λόγο «καί τῶν μεγάλων ἐμπλήσας ἀρρήτως τῆς Θεομήτορος δωρεῶν».

Τό περιστατικό αὐτό δείχνει ὅτι ἡ Θεοτόκος Παρθένος ἔχει μεγάλη δόξα, δέν ἔχει Χάρη κάποιου ἁγίου, ἔστω καί μεγάλου, ἀλλά εἶναι γεμάτη ἀπό τά χαρίσματα τοῦ Ἁγίου Πνεύματος πού τῆς χάρισε ὁ Χριστός, καί αὐτά κατ’ ἐντολή τοῦ Υἱοῦ της τά χαρίζει στούς προσευχομένους. Ὁ ἅγιος Γρηγόριος ὁ Παλαμᾶς προσευχόταν μέ τό «φώτισόν μου τό σκότος» στόν Θεό, ἀλλά εἶχε πάντοτε πρό ὀφθαλμῶν του καί τήν Θεοτόκο, καί ὁ Χριστός τοῦ ἔδωσε τό χάρισμα τῆς νοερᾶς προσευχῆς, τῆς θείας ὁράσεως, διά τῆς Θεοτόκου. Αὐτό τό βλέπουμε καί στούς βίους ὅλων τῶν ἁγίων. Ἡ Θεοτόκος δέν ἐνεργεῖ ἀφ’ ἑαυτῆς της, ἀλλά ὑπακούοντας στόν Χριστό.

Αὐτή ἡ ὀρθόδοξη διδασκαλία γιά τήν ἐνεργό συμμετοχή τῆς Θεοτόκου στήν σωτηρία δέν ἔχει καμμιά σχέση μέ τό δόγμα τῶν Παπικῶν ὅτι ἡ Παναγία εἶναι «συλλυτρώτρια», πού ἀναπτύχθηκε μέ τήν πάροδο τοῦ χρόνου, ἀλλά, κυρίως, αὐτός ὁ ὅρος συλλυτρώτρια ἐμφανίσθηκε τόν 15^ο αἰώνα στήν Δύση. Ἡ ἄποψη τῶν Δυτικῶν περί «συλλυτρώτριας» τῆς Μητρός τοῦ Θεοῦ δέν ἀναφέρεται μόνον στόν «λόγον τῆς σαρκώσεως», ἀλλά καί στόν «τρόπον τῆς ἀπολυτρωτικῆς θυσίας». Σύμφωνα μέ αὐτήν τήν ἄποψη ἡ Παναγία δέν συνήργησε μόνον στήν ἐνσάρκωση τοῦ Υἱοῦ καί Λόγου τοῦ Θεοῦ, ἀλλά συνήργησε καί στήν σταυρική θυσία τοῦ Χριστοῦ, δηλαδή μετέσχε στίς σταυρικές ὀδύνες τοῦ Χριστοῦ, τίς οἰκειοποιήθηκε, καί ὁ Χριστός ἔδωσε στήν Μητέρα Του τίς «ἀξιομισθίες» πού εἶχε καί Ἐκεῖνος, ὥστε ἡ Θεοτόκος νά μπορῆ νά χορηγῆ σέ ὅλους τίς δωρεές τίς ὁποῖες πέτυχε ὁ Χριστός διά τοῦ θανάτου καί τοῦ αἵματος Αὐτοῦ. Αὐτή ἡ καινοφανής θεωρία εἰσῆλθε καί στήν λειτουργική πράξη τῶν Φραγκολατίνων μέ τόν λεγόμενο κανόνα τῆς Θεοτόκου.

Ἡ θέση αὐτή περί «συλλυτρώτριας» τῆς Θεοτόκου, πού συνδέεται μέ τήν θεωρία περί «ἀξιομισθιῶν», ὅτι ὁ Θεός Πατήρ ἔδωσε Χάρη –μισθό– στόν Υἱό γιά τό ἔργο πού ἐπιτέλεσε, καί ὁ Χριστός ἔδωσε τίς δωρεές αὐτές καί στήν Μητέρα Του, ἐπειδή «συνέπαθε» μαζί Του στόν Σταυρό, εἶναι ἀπαράδεκτες ἀπό ὀρθοδόξου προοπτικῆς. Ἡ Θεοτόκος συνήργησε στήν ἐνανθρώπηση τοῦ Χριστοῦ, ἔγινε ὄργανο στήν ἐνανθρώπηση καί ὄχι «αἰτία τῆς σωτηρίας», ἀλλά δέν συνέπαθε (σύν-πάθος) μέ τόν Χριστό στόν Γολγοθᾶ, ὥστε νά ἔχη καί αὐτή συνέργεια στήν ἐξαγορά τῶν ἀνθρώπων.

Ἡ Θεοτόκος Παρθένος σώζει μέ τήν ἔννοια ὅτι ἔγινε ὄργανο τῆς σωτηρίας, ἡ ὁποία ἐπετεύχθη ἀπό τόν Χριστό· στόν Σταυρό πόνεσε γιά τά πάθη τοῦ Υἱοῦ της, ἀλλά δέν συνήργησε στό πάθος ἐξίσου μαζί Του καί δέν συμμετέχει στήν «ἐξαγορά» τοῦ ἀνθρωπίνου γένους. Ἀλλά, στήν ὀρθόδοξη διδασκαλία δέν ἰσχύει ἡ θεωρία περί ἱκανοποίησης τῆς θείας δικαιοσύνης.

Ἐπί πλέον ἡ Θεοτόκος δέν πρεσβεύει στόν Θεό ἁπλῶς, ὅπως τό κάνουν οἱ ἅγιοι, ἀλλά ἔχει μεγαλύτερη παρρησία ἀπό αὐτούς, διότι ἔλαβε μεγάλη Χάρη ἀπό τόν Χριστό καί συμμετέχει στήν δόξα Του. Μέ αὐτές τίς ὀρθόδοξες προϋποθέσεις ἡ αἴτηση «Ὑπεραγία Θεοτόκε σῶσον ἡμᾶς» εἶναι ὀρθότατη καί θεολογικότατη.

ἀπόσπασμα ἀπό τό βιβλίο ΟΙ ΘΕΟΜΗΤΟΡΙΚΕΣ ΕΟΡΤΕΣ